در آستانه ظهور

اگر بخواهیم به تمام تفاوت‌های شیعه و سنّی، اعمّ از فقهی، کلامی، حدیثی، تاریخی و ... بپردازیم، وقت و صفحات فراوانی را به خود اختصاص می‌دهد که مجال آن نیست. بنابراین تنها به تفاوت‌های اصلی اشاره می‌شود.
1. اختلاف اساسی شیعه و سنّی بر سر خلافت اسلامی و مرجعيّت دینی است. اهل سنّت، امامت را به عنوان رهبری اجتماع قبول دارند؛ ولی امامت به معنای مرجعيّت دینی و به معنی ولایت را نمی‌پذیرند. اهل تسنّن برای هیچ كس، حتّی برای ابوبكر، عمر و عثمان چنین منصبی را قائل نیستند. از این رو، عصمت را در امام و خلیفه لازم نمی‌دانند؛ ولی شیعه، امامان خود را معصوم از خطا می‌دانند. از این رو استاد مطهّری(ره) اختلاف سنّی و شیعه را در بحث امامت ریشه‌ای می‌داند و می‌گوید: 
آن چیزی كه شیعه به نام امامت معتقد است، غیر از آن چیزی است كه آنها به نام امامت معتقدند. آنچه اهل تسنّن به نام امامت معتقدند، یك شأن دنیایی امامت است. امام همان حاكم میان مسلمانان است. فردی از میان مسلمانان كه باید او را برای حكومت انتخاب كنند. آنها بیش از حكومت بالا نرفتند؛ ولی امامت در شیعه مسئله‌ای است تالی تلو نبوّت و بلكه از بعضی از درجات نبوّت بالاتر است.
در هر صورت امامت نزد اهل تسنّن یك مسئله فرعی مثل نماز خواهد بود؛ امّا امامت در شیعه مفهومی است نظیر نبوّت. در حقیقت ولایت ادامه نبوّت است. از این رو باید در كنار نبوّت و به عنوان یكی از اصول و پایه‌های دین مطرح گردد.
شیعیان پیرو حضرت علی(ع) ‌و معتقد به جانشینی بی‌واسطه آن حضرت بعد از پیامبر گرامی(ص) ‌و نصّ و تصریح ولایت آن حضرت در «غدیر خم» از طرف پیامبر اكرم (ص) ‌می‌باشند كه در پی آن، ایشان ‌مردم را در صحرای گرم و سوزان «خُم‌» متوقّف كرد و با بیان خطبه‌ای، از جمله فرمود: «من كنت مولاه فهذا علی مولاه‌; هر كس من مولا و وليّ او بوده‌ام‌، علی‌ مولا و وليّ او است‌...» و به همین مناسبت آیه 62، «سوره مائده» نازل شد و حدیث یاد شده، در منابع و كتاب‌های معتبر اهل تسنّن نیز نقل شده است‌.
به اعتقاد شیعیان ولایت و امامت حضرت عليّ بن ابی‌طالب(ع)‌ در قرآن كریم نیز مورد تأكید قرار گرفته و شأن نزول «آیه 55، سوره مائده» كه به «آیه ولایت» معروف است ـ و نیز بسیاری دیگر از آیات قرآن كریم درباره حضرت علی(ع) ‌می‌باشد.
شیعه معتقد است كه پس از امام علی(ع)، ‌امامان معصوم(ع) یكی پس از دیگری جانشین پیامبر(ص) و بیان كننده قرآن و احكام الهی هستند و معتقدند كه تمام وظایف و شئون پیامبر(ص) به جز دریافت وحی تشریعی‌، برای آنان ثابت است. به همین جهت احكام و معارف اسلامی را از آنان دریافت نموده و پیرو مكتب اهل بیت‌(ع) می‌باشند.
شیعیان همچنین معتقدند كه پیشوای مسلمانان باید عادل‌، عالم و معصوم باشد و چنین كسی منصوب شده از ناحیه خداوند متعال است و شخص غیرمعصوم نمی‌تواند امامت و ولایت مسلمانان را بر عهده بگیرد و «آیه تطهیر»1 دلیل روشنی بر عصمت اهل بیت‌(ع) می‌باشد.2
ولی اهل تسنّن چنین اعتقادی را ندارند و جانشینی پیامبر گرامی(ص) ‌را به بیعت جمعی از مسلمانان با فردی یا وصيّت یك خلیفه نسبت به خلیفه بعد از خود و ... معتبر می‌دانند و اعتقاد دارند كه برای خلافت و رهبری مسلمانان عصمت شرط نیست و مردم هر كس را برگزیدند؛ گرچه عادل هم نباشد، كفایت می‌كند! آنان بعد از رحلت پیامبر گرامی(ص) ‌به خلافت ابوبكر، عمر و عثمان معتقد هستند و حضرت علی(ع) ‌را خلیفه چهارم‌! می‌دانند.
آنان منصبی را كه شیعیان برای امامان معصوم(ع) قائلند، قبول ندارند و اغلب آنان در احكام و معارف اسلامی از فتاوای چهار امام معروف خود و احادیثی كه در كتاب‌های روایی‌شان، مانند «صحّاح ستّه‌» و... جمع آوری شده‌، پیروی می‌كنند.
از آنجا كه شیعیان بر اساس دلایل عقلی و نقلی معتبر، مانند «حدیث ثقلین‌» و دلایل دیگر در احكام و معارف اسلامی، پیرو مكتب اهل‌بیت(ع) [قرآن و عترت‌] هستند; ولی اهل سنّت از آنان پیروی نمی‌كنند; به همین جهت بین شیعه و اهل سنّت در معارف اسلامی و احكام شرعيّه، مانند وضو، نماز و... تفاوت‌هایی وجود دارد كه در این باره (اختلاف معارف و احكام شرعی‌) كتاب‌های مستقلّی نوشته شده كه كتاب «الخلاف‌» مرحوم شیخ طوسی; «بحوث فی الملل و النّحل‌»، آیت الله جعفر سبحانی‌; «الفقه المقارن للاحوال الشخصيّـ［ بین المذاهب الاربعه السنيّـ［ و المذهب الجعفری»‌، بدران ابوالعینین بدران‌; و... از جمله آنهاست‌؛
2. اختلاف دیگر سنّی و شیعه در مورد صحابه رسول الله است. اهل سنّت معتقدند همه صحابه عادلند. ابن حجر می‌گوید: اهل سنّت اجماع دارند بر اینكه همه صحابه عادلند.
امّا شیعه معتقد است در میان صحابه منافق نیز وجود داشته و آیه «افّك» گواه بر این مدّعا است. از طرفی در منابع شیعه و سنّی پیامبر اكرم(ص) ملاك جدایی مؤمن و منافق را محبّت امام علی(ع) و بغض نسبت به آن حضرت قرار داده‌اند. از این رو هر كس بغض علی(ع) را داشته باشد و با او بجنگد، منافق خواهد بود و در این جهت فرقی بین صحابه و غیر صحابه نیست.
بیان این نكته هم در اینجا قابل توجّه است كه امروزه برخی از 
اهل سنّت، عدالت صحابه را قبول ندارند؛
3. اختلاف اصلی دیگر در منابع استنباط احكام اسلامی است. 
اهل سنّت در كنار كتاب و سنّت و اجماع،‌ قیاس، استحسان و اجتهاد صحابه و... را نیز به عنوان یكی از منابع اصلی شناخت و تعیین احكام بر شمرده‌اند كه منظور از اجتهاد،‌ عمل به رأی است. نزد شیعه و اهل بیت، قرآن و سنّت دو منبع اساسی برای احكام الهی است و قیاس و عمل به رأی و اجتهاد جایگاهی ندارد. اهل بیت(ع) خود نیز حكمشان را مستند به قرآن و سنّت رسول الله(ص) می‌كردند. به طور كلّی به اعتقاد شیعه اماميّه, هیچ كس جز نبيّ اكرم(ص) حقّ تشریع, تفسیر و تبیین احكام الهی را ندارد. پیامبر اكرم(ص) از طریق اتّصال به منبع غیب, از احكام الهی مطّلع می‌شدند و مأمور به تبلیغ این احكام بودند. پس از پیامبر اكرم(ص) طبق نصّ و تصریح ایشان, ائمه(ع) برای تبیین احكام الهی (و نه تشریع آن) منصوب شده‌اند؛ از آن جمله است، حدیث مورد اتّفاق جمیع فرق مسلمان «انّی تارك فیكم الثّقلین كتاب الله و عترتی ما ان تمسكتم بها لن تضلوا ابدا; دو شیء گرانبها میان شما باقی می‌گذارم؛ كتاب خدا و اهل بیتم، مادامی كه به این دو چنگ بزنید، گمراه نخواهید شد».
البتّه اختلافات دیگری نیز در مسائل جزیی و امور عبادی وجود دارد، مانند نحوه وضو گرفتن، نحوه نماز خواندن كه همه به منابع كلامی و اعتقادی بر می‌گردد كه توضیح داده شد.
البتّه شباهت‌های سنّی و شیعه زیاد است كه در اصل اعتقاد به توحید، نبوّت، معاد و نیز اعتقاد به قرآن، كعبه و فروع دین، مانند وجوب نماز، روزه، زكات و ... و نیز بسیاری از احكام و محرّمات، مانند حرمت قمار و شراب و دروغ و غیبت و... وحدت نظر وجود دارد؛
4. آن‌گونه كه اشاره شد، اهل سنّت چون به امامت و عصمت اعتقاد ندارند، در نتیجه، كلّیه مسائل اعتقادی و احكام و سایر آموزه‌های مذهب خود را از افراد و غیر معصوم(ع) گرفته‌اند و امّا شیعه كلّیه آموزه‌های دینی را از امامان معصوم(ع) فراگرفته‌اند. شیعه تحت تعلیم امامان معصوم است و اهل سنّت عمده مبانی اعتقادی و فرعی را از اشخاص متعلّق به حدّاقل، قرن بعد از پیامبر(ص) مثل ابوحنیفه، احمد بن حنبل، مالك، شافعی می‌گیرند. بنابراین از همین رهگذر اختلافاتی در فروعات فقهی و اصول اعتقادی داریم. ضمن اینكه در اصل توحید، نبوّت، معاد و اصل نماز، روزه و مسائل دیگر اشتراكاتی داریم؛ امّا در مواردی هم مثلاً در صفات خدا، شرایط نبی و مباحثی، مثل رجعت، چگونگی نماز و روزه و ... اختلافاتی داریم؛
‌5. با ارتحال جانسوز پیامبر اكرم(ص) ‌و قطع ارتباط مسلمانان با غیب و وحی در اثر استفاده از رأی و اجتهاد شخصی‌، اختلاف‌های فراوانی بین مسلمانان به وجود آمد که از جمله آنها، اختلاف در آوردن قلم و كاغذ طبق درخواست پیامبر(ص) ‌پیش از وفات آن حضرت بود؛
6. اختلاف دیگر در رحلت پیامبر اكرم(ص) این بود كه آیا آن حضرت می‌میرد یا مثل حضرت عیسی(ع) به آسمان برده می‌شود که عمر بن خطّاب منکر رحلت آن حضرت بود!؛
7. اختلاف در محلّ دفن آن حضرت؛
‌8. اختلاف در «فدك» كه متعلّق به حضرت زهرا(س) بود و ... هر كدام از اختلاف‌های یاد شده برای اسلام و مسلمانان زیان‌هایی را در بر داشت؛ ولی مهم‌ترین و برجسته‌ترین این اختلاف‌ها، بحث امامت و جانشینی پیامبر اكرم(ص) ‌بود كه سایر اختلاف‌ها را تحت الشّعاع خود قرار داد.
در پایان چند عنوان كتاب برای كسب اطّلاعات بیشتر در این باره معرفی می‌گردند:
1. كتاب «عقاید شیعه» محمّدرضا مظفّر، ترجمه استشهادی؛
2. كتاب «اجتهاد در مقابل نصّ» از سيّد عبدالحسین شرف الدّین؛
3. «ملل و نحل» از جعفر سبحانی؛
4. كتاب «معالم المدرّستین» یا ترجمه آن به نام نشانه‌های دو مكتب از علّامه سيّد مرتضی عسگری.

پی‌نوشت‌ها:
1. سوره احزاب‌ (33)، آیه 33.
2. ر.ك‌: تفسیر نمونه‌، آیت الله مكارم شیرازی و دیگران‌، ج 17، صص 297ـ306، دارالكتب الاسلاميّه‌، تهران‌.